روانشناسی زرد چیست؟

چکیده

روانشناسی زرد به مقالات، کتب، سخنرانی و هرگونه محتوایی اطلاق می شود که مطالب آن غیر علمی یا شبه علم می باشد. این مطالب فاقد روش شناسی معتبر و معین علمی، بدون استناد به داده های آماری موثق و اطلاعات معتبر از منابع شناخته شده و علمی روانشناسی هستند. عمدتا اینگونه محتوا به دلیل داشتن عناوین جذاب، راهکار های سریع و راحت برای مسائل و مشکلات پیچیده و ساده بودن؛ مخاطبین زیادی را به خود جذب میکنند.

مقدمه

در این مقاله می خواهیم در مورد مفهومی به نام روانشناسی زرد صحبت کنیم. چند روز پیش با چند نفر از دوستانم در رابطه با برخی مسائل روان شناسی صحبت می کردیم که بحث به موضوع فعلی، یعنی «روانشناسی زرد» رسید. از آنجا این ایده به ذهنم رسید که مقاله ای در مورد مفهوم «روانشناسی زرد» و چگونگی تشخیص مطالب غیر علمی از مطالب معتبر و علمی بنویسم.

قبل از هر چیز، با ذکر یک مثال واقعی، قصد دارم تصویر روشنی از چیستی این نوع مطالب به اصطلاح «زرد» بپردازم، مطالبی که صرفا برای جلب توجه زیاد، کسب درآمد تهیه کنندگان آن و ترند شدن در رسانه ها و… ساخته و نوشته می شوند.

فرض کنید شما به هر دلیلی به تازگی کار خود را از دست داده اید و بدنبال شغل جدیدی در یک شرکت هستید، اولین کاری که احتمالا بدنبال آن می روید جست و جو کردن در اینترنت است. حالا شاید عبارت جست و جوی شما «شغل فلان در بهمان شهر» باشد یا «کسب درآمد اینترنتی» یا شاید هم چیزهای دیگری از این قبیل. نهایتا با نتایجی روبرو می شوید که بعضی از آنها عناوین فریبنده و جذاب تری دارند. جذاب تر بودن عنوان این صفحات وب به کنار (چون بر اساس اصول بازاریابی عصبی؛ مهندسی شده هستند) ولی کار ما با فریبنده بودن برخی از این عناوین است. چیزی که شما را مجاب می کند، وقت، انرژی یا حتی سرمایه خود را به میدان آورده و در کسب آن ها مشارکت کنید. غالبا این عناوین تحریک کننده و اصطلاحا Click bate به محتوایی غیر اصولی دارای راهکارهایی سریع برای مشکلات و مسائل ما هستند. و از آنجا که معمولا ما برای حل مسائل راهکار های سریعتر را به راه حل های بهینه تر ترجیح می دهیم ممکن است در دام کلاهبرداران و افراد غیر متخصص بیفتیم.

یادتان باشد که مطالب غیر علمی در هر زمینه ای وجود دارند؛ از برنامه نویسی و کامپیوتر گرفته تا حوزه های «روانشناسی» مانند روانشناسی شخصیت، مشاوره و…

متاسفانه هنوز بعد از گذشت سالها عبور از دسته بندی و جداسازی مطالب علمی در زمینه روانشناسی؛ جامعه به شکلی در تشخیص محتوای علمی، شبه علمی و غیر علمی جامانده است و بسیار شاهد برچسب زنی های ناشی از عدم آگاهی می شویم که البته ذهنیت مردم را نسبت به روانشناسی به خطا می کشاند.

متاسفانه ما شاهد چاپ کتاب های بی بنیه ی بسیاری در موضوع “روانشناسی” هستیم در حالی که اولا مولف این کتاب ها اصولا مطالعات علمی چندانی در رابطه با «روانشناسی علمی» نداشته اند.

موضوع روان شناسی مطالعه ی علمی رفتار و فرآیندهای روانی است. این جمله بدان معناست كه : روانشناسان میکوشند بفهمند كه انسان ها و در بعضی موارد حیوانات، چگونه رفتار می كنند یا چگونه دنیای اطراف خود را تجربه می كنند، به عبارت دیگر روان شناسی می خواهد بداند كه چه فرآیندهای روانی در رفتار و تجربه تأثیر می گذارند و چگونه در این تعریف كلیه ی اعمال حركات، رفتارهای قابل مشاهده و كلیه ی اعمال روانی كه به صورت مستقیم قابل مشاهده نیستند از قبیل احساس ادارك ، تفكر، یادگیری ، زبان، انگیزش ، هیجان و شخصیت لحاظ شده است. روان شناس از طریق روشهای علمی و تحقیقات منظم، سعی می كند به توصیه رفتار و فرآیندهای روانی و همچنین تبیین آنها برای فهم، پیش بینی و كنترل رفتار و فرایندهای روانی دست یابد.

بنابراین روان شناس می كوشد:

• رفتار و فرآیندهای روانی را توصیف كند
• رفتار و فرآیندهای روانی را توضیح و تبیین كند
• از طریق تبیین صحیح و رفتار و فرآیندهای روانی امكان پیش بینی رفتار را فراهم كند.
• از طریق تبیین صحیح و پیش بینی درست، رفتار را كنترل یا تنظیم كند.

امروزه، انسان با درك مفاهیم روان شناسی و از طریق بكارگیری قوانین این رشته علمی، قادر به كنترل و تنظیم رفتار خود و سایر انسان ها شده است.

روانشناسی چیست؟

در واقع تعریف علمی یکتایی در رابطه با چیستی روانشناسی وجود ندارد اما اشتراکاتی بین این تعاریف به وضوح یافت می شود.در اینجا  چند مثال از تعاریف علمی معتبر را برایتان ذکر خواهم کرد.

روان‌شناسی یا سایکولوژی (به انگلیسی: psychology) علمی است که با استفاده از روش علمی به پژوهش و مطالعهٔ روان (ذهن)، فرایند ذهنی و رفتار در موجودات زنده می‌پردازد.[1]

روان‌شناسی علمی است که با استفاده از روش علمی به پژوهش و مطالعه روان (ذهن)، فرایندهای ذهنی و رفتار در موجودات زنده می‌پردازد.[2]

به عبارت‌های دیگر، روانشناسی علمی است که در آن دربارهٔ حالات روانی و رفتار آدمی تحقیق و بررسی می‌شود، روان‌شناسی به رفتار و فرایندهای روانی می‌پردازد. منظور از «رفتار»، همه حرکات، اعمال و رفتار قابل مشاهدهٔ مستقیم و غیرمستقیم است، و منظور از «فرایندهای روانی»، چیزهایی همچون: احساس، ادراک، اندیشه (تفکر)، هوش، شخصیت، هیجان و انگیزش و حافظه… است.[3]

روان‌شناسی در تاریخچه ی کوتاه خود، به گونه‌های متفاوتی تعریف شده‌است. اولین دسته از روان‌شناسان، حوزه کار خود را «مطالعه فعالیت ذهنی» می‌دانستند. با توسعه رفتارگرایی در آغاز قرن حاضر و تأکید آن بر مطالعه انحصاری پدیده‌های قابل اندازه‌گیری عینی، روان‌شناسی به عنوان «بررسی رفتار» تعریف شد. این تعریف، معمولاً، هم شامل مطالعه رفتار حیوان‌ها بود و هم رفتار آدمیان، با این فرض‌ها که:

• اطلاعات حاصل از آزمایش با حیوان‌ها قابل تعمیم به آدمیان است.
• رفتار حیوان‌ها به‌خودی‌خود، شایان توجه‌است.

از سال ۱۹۳۰ تا ۱۹۶۰ در بسیاری از کتاب‌ها درسی روان‌شناسی، همین تعریف ارائه می‌شد؛ اما با توسعه روان‌شناسی پدیدارشناختی و روان‌شناسی‌شناختی، بار دیگر به تعریف قبلی رسیده‌ایم و در حال حاضر در تعاریف روان‌شناسی هم، به «رفتار» اشاره می‌شود و هم به «فرایندهای ذهنی».

روان‌شناسی را می‌توان چنین تعریف کرد: مطالعه علمی رفتار و فرایندهای روانی.

این تعریف، هم توجه روان‌شناسی را به مطالعه عینی رفتار قابل مشاهده، نمایان می‌سازد و هم به فهم و درک فرایندهای ذهنی که مستقیماً قابل مشاهده نیستند و بر اساس داده‌های رفتاری و عصب-زیست‌شناختی، قابل استنباط هستند عنایت دارد.[4]

خب همانطور که فهمیدید؛ روانشناسی علم مطالعه ذهن، کارکرد های ذهنی (مانند احساسات، هیجانات، انگیزش و..) و رفتار انسان و البته گاهی بعضی از حیوانات است.

محتوای علمی، شبه علمی و غیر علمی

حالا سری می زنیم به کتاب روانشناسی عمومی انسان، تالیف دکتر علی اکبر شعاری نژاد. در فصل اول این کتاب، قسمت پنجم؛ موضوع علم و شناخت علمی مطرح می شود. در این قسمت مولف ابتدا به تعریف علم یا دانش (Science) می پردازد و سپس روش علمی و ویژگی های روش علمی را بررسی می کند.

دکتر شعاری نژاد در این بخش از کتاب به خوبی بحث روانشناسی علم را، و ویژگی هایی که نظریات علمی باید دارا باشند توضیح میدهد. وی همچنین در خصوص تاریخچه روانشناسی علمی و بحث آزمایشگاهی شدن روانشناسی و پیوستن آن به دایره علوم مطالبی ارائه میدهد که قابل تامل است.

تشخیص مسائل غیر علمی اصولا کار راحت تری نسبت به متون شبه علمی است به این دلیل که این سری متون دارای گزاره های فاقد ارزش های علمی و آماری هستند. لذا تشخیص متون شبه علم نسبت به متون علمی نیازمند دقت و دارای البته دارای ارزش فراوانی است.

علم چیست؟

“علم” از واژه لاتین scienta برگرفته شده است که بر اساس دیکشنری Merriam-Webster به معنای دانش مبتنی بر داده های قابل اثبات و تولید مجدد میباشد. دانش درصدد حصول نتایج قابل اندازه گیری از طریق آزمایش و تحلیل است. دانش بر پایه حقایق قرار دارد، نه نظر یا ترجیحات. فرآیند علم با هدف چالش کشیدن ایده ها با ابزار تحقیق به طراحی می رسد. بر طبق گزارش دانشگاه کالیفرنیا، یکی از جنبه‌های مهم فرآیند علمی این است که تنها بر دنیای طبیعی تمرکز می کند. هر چیزی که فرا طبیعی خوانده شود، جایگاهی در تعریف علم نخواهد داشت.

شبه علم چیست؟

شِبهِ‌علم (به انگلیسی: Pseudoscience) به ادّعاها، باورها، یا کارهایی گفته می‌شود که به‌غلط با عنوان علم ارائه می‌شوند، ولی بر پایهٔ روش علمی نیستند.[5]

شبه‌علم، مجموعه‌ای از باورهای بی‌پایه و اساس است که به آن‌ها رنگ و لعاب علمی زده شده است. شبه‌علم مانند خرافات و جادوگری صحبتی از معجون بال مگس مرده و روغن کنجد نمی‌کند. در باورهای شبه‌علمی، حتی گوینده ممکن است از کلماتی مانند کوانتوم، فوتون، متافیزیک، پوزیترون، الکترون و … استفاده کند و تلاش کند سخنان خود را علمی جا بزند. این دقیقا مشخصه اصلی باورهای شبه علمی است.[6]

مطالب و باورهای که شبه‌علم نام‌می‌گیرند عموماً با استفاده از شکل استدلال، بحث و واژگان مشابه با مباحث تخصصی علمی، به عنوان مطالعات علمی و ثابت‌شده ارائه می‌شوند اما در عمل، روش‌شناسی علمی ندارند و به انتخاب گزینشی نتایج، بیان اغراق‌آمیز یا دروغپردازی متکی هستند.

تاریخچه شبه‌علم مطالعه بر روی تئوری‌های شبه‌علمی در طول زمان است. شبه‌علم عقایدی است که خود را به جای علم معرفی می‌کنند، در حالی که معیارهای کافی برای علم واقعی بودن را ندارند.[7]

روانشناسی زرد چیست؟

خب حالا که فهمیدیم روانشناسی چیست باید بگوییم روانشناسی زرد چیست و چه اهمیتی دارد که ما آن را بشناسیم. در واقع روانشناسی زرد (Fake Psychology) به تمام مقالات، کتب، سخنرانی ها و… که در دایره ی روانشناسی علمی نمی گنجند اطلاق می شود.

مفهوم روانشناسی زرد به کتب و متونی اطلاق می گردد که اغلب با عناوینی اینگونه آغاز می شود: «افزایش اعتماد به نفس در یک روز»، «به سرعت ثروتمند شوید»، «موفقیت شما را تضمین می کنیم»، «ده روش برای رسیدن به اهداف تون»، «بیست راهکار زناشویی موفق» و… اینها عناوینی از نمونه کتاب های روانشناسی توسط نویسندگانی است که نه تنها روانشناس نیستند که این نوشته ها با پژوهش علمی هماهنگ و سازگار هم نیست. این کتاب ها اغلب بر مفاهیمی همچون موفقیت، ثروت، اعتماد به نفس و آرامش تکیه می کنند و فارغ از اینکه این توصیه ها به دور از اطلاعات علمی و پژوهشی است، بیشترین هدف خود را در پی کسب درآمدی بالا و کاملا سود جویانه از این راه دنبال می کنند. کتابهایی که به دفعات به چاپ می رسند. این کتب اغلب با تاثیرات کوتاه مدت بر مخاطبینش، تصویری غلط از اینکه روانشناسی همین است را بوجود می آورد. کتاب های روانشناسی زرد با برخورداری از اغراق ها و فریبها و گزافه گویی های بسیار و غالبا به زبانی ساده و برای عامه ی مردم؛ تلاش می کند تا بر مخاطب خود این القا را داشته باشد که همه چیز به سرعت بهبود می یابد و راه صد ساله را می توان در یک شب طی کرد! مخاطبین این نوع روانشناسی زرد و کتب آن چه کسانی هستند؟ چه کسانی مشتاق اند تا با کمترین هزینه اما بیشترین نتیجه را بدست بیاورند؟ آیا این گروه از افراد همان اشخاصی نیستند که با خواندن چنین کتاب هایی خودشان را فردی توانمند و بلکه روانشناس هم می شناسند؟! البته نکته ای که جای تعجب و تامل بسیار برآن هست![8]

بد نیست بپردازیم به گفته های دکتر وحید وطن خواه  روانشناس و عضو انجمن روانشناسی ایران درباره کتاب‌های زرد روان‌شناسی؛ سخنان ایشان درواقع اشاره دارد به کلیدواژه‌هایی نظیر «موفقیت»، «ثروت»، «آرامش» و…. اگر این واژه‌ها را در سایت کتابخانه ملی جست‌و‌جو کنید، به تعداد کتابی بیش از ١٠هزار عنوان خواهید رسید. به‌عنوان مثال با جست‌وجوی واژه «موفقیت» به بیش از ٦٠٠ رکورد دسترسی پیدا خواهید کرد که تعدادی معادل با رقم تقریبی ٧‌هزار عنوان است. ضمن این‌که بعضی از آنها همراه هستند با پیشوند یا پسوندهای «ضمانت» مبتنی بر این فحوا که نسبت به آنچه ادعا می‌کنند، تضمین هم می‌دهند.

فراموش نکنید گفته هایی که در چارچوب روانشناسی ارائه می شود باید اولا دارای منبع باشند و در ثانی علمی باشند یعنی از لحاظ علمی و با روش های علمی قابل اثبات باشند.

موفق باشید

فهرست منابع

• روانشناسی عمومی انسان، دکتر علی اکبر شعاری نژاد
• روانشناسی زرد، چاره یا معضل؟، دکتر مهشید رضوی رضوانی
• روان‌شناسی، محمدتقی فراهانی، رضا کرمی نوری
• ریتال ل. اتکینسون؛ ریچارد. س. اتکینسون؛ ارنست ر. هیلگارد
• ایسکا نیوز
• ویکی پدیا فارسی

---

[1]  Walter Mischel (مارس ۸, ۲۰۱۹) psychology. Encyclopedia Britannica.

[2] Psychology Britannica

[3] روان‌شناسی، محمدتقی فراهانی، رضا کرمی نوری، تهران: شرکت چاپ و نشر کتاب‌های درسی ایران، چاپ هفتم، ۱۳۹۳، ص ۸.

[4] ریتال ل. اتکینسون؛ ریچارد. س. اتکینسون؛ ارنست ر. هیلگارد، ۱۹۸۳، ترجمة محمد نقی براهنی و همکاران، ۱۳۶۶، چاپ هفتم، انتشارات رشد، تهران، صفحهٔ ۳۵.

[5] ASSOC, BERNAN (2008-01-30). Parliamentary Assembly, Working Papers: 2007 Ordinary Session (Third Part) 25-29 June 2007. Council of Europe. ISBN 9789287162908.

[6] ایسکا نیوز

[7] Pseudoscientific. Oxford American Dictionary. Oxford English Dictionary

  Pseudoscientific – pretending to be scientific, falsely represented as being scientific

[8] روانشناسی زرد؛ چاره یا معضل؟، دکتر مهشید رضوی رضوانی